KASKADERZY LITERATURY. "LEGENDARNI I TRAGICZNI" JANA MARXA

    Mniej więcej w połowie czasów nastoletnich zaczytywałam się poezją Bursy. Nimb „artysty przeklętego” ogromnie wtedy działał na moją wyobraźnię a fakt, że poeta przedwcześnie zszedł z tego świata z powodu choroby serca, jeszcze spotęgował moje zainteresowanie jego twórczością.

    Podobnie, choć w mniejszym już natężeniu i z innych powodów, podczytywałam Stachurę. Fascynowało mnie jego życie wiecznego wędrowca. Pamiętam, że z okazji zaliczonej semestralnej klasówki z matematyki (wielki sukces!) ufundowałam sama sobie w nagrodę opracowanie na temat jego życia i pisania.

    Dziś mój entuzjazm znacznie osłabł, jednak gdy podczas bytności w antykwariacie wpadła mi w oko książka Jana Marxa „Legendarni i tragiczni”, poświęcona polskim poetom przeklętym, nie zastanawiałam się długo nad kupnem.

    Autor koncentruje się na postaciach twórców, którzy z różnych powodów naznaczeni zostali piętnem śmierci. Czy była to choroba, czy świadome lub podświadome dążenie do autodestrukcji, efekt był zbliżony – pełna niepokoju literatura.

    W zbiorze esejów poznajemy koleje życia Haliny Poświatowskiej, Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Edwarda Stachury, Stanisława Grochowiaka oraz Kazimierza Ratonia.

Jan Marx zdaje się nie tylko bardzo dobrze znać meandry życiorysów przedwcześnie zmarłych artystów, ale i „czuje” ich poezję, po wielokroć udowadniając swój osobisty do niej stosunek.

    Autor zyskał moją przychylność chociażby tym, że nie wsadził wszystkich do jednego worka opatrzonego wspólną etykietką, lecz uwypukla różnice dzielące poetów – zarówno jeśli chodzi o postawy życiowe, jak i poziom ich dzieł oraz warsztat pisarski.

Twórczość Bursy stawia ponad poezją Wojaczka, co potwierdza moje własne preferencje  – nie jestem zwolenniczką ekshibicjonizmu posuniętego do granic  wytrzymałości, skrajnego naturalizmu ani epatowania terminologią zaczerpniętą ze słownika anatomopatologa.

    W opracowaniu nie brak odwołań do filozofii a także do poetów zachodnich, którzy byli prekursorami prądu i pierwszymi poetes maudits – Rimbauda, Verlaina czy Trakla. W obszernym i bardzo ciekawym wstępie przywołane są również postaci  Witkacego, Przybyszewskiego, Tetmajera i wielu innych.

    Wracajac zaś do tematu zasadniczego, czyli głównych bohaterów, w trakcie lektury „Legendarnych i tragicznych” podążamy kolejno śladami polskich „kaskaderów literatury”.

Zbiór otwiera esej na temat Andrzeja Bursy, najlepiej zapowiadającego się poety z pokolenia „współczesności”, który genetycznie zaprogramowany został na krótkie życie, a przy tym, prócz wyroku biologicznego, nosił w sobie „smutek istnienia”. To wszystko, plus ogromny talent i perwersyjne poczucie humoru sprawiało, że w swoich wierszach i prozie stwarzał czasami aurę makabrycznej groteski, wywołującą skojarzenia z malarstwem  Salvadora Dali.

    Sporo uwagi poświęca autor również „polskiej Sylvii Plath” czyli Halinie Poświatowskiej. Znana ze swoich wibrujących od emocji erotyków pisarka była kolejnym przykładem heideggerowskiej teorii „bytu ku smierci”. Spragniona życia i zmysłowych doznań wrażliwa dusza  zamknięta była niestety w chorym ciele. Poetka, która w dzieciństwie nabawiła się ciężkiej wady serca, przez lata zmagała się z przeznaczeniem. Podczas jednego z pobytw w sanatorium poznała swego męża – dobrze rokującego malarza Adolfa Poświatowskiego, który, podobnie jak ona, chorował na serce. Pomimo ostrzeżeń lekarzy („wasz związek to wyrok śmierci!”) trwała przy ukochanym, niestety los poskąpił im długotrwałego szczęścia.

 Kolejne nawroty choroby, kolejne fale nadziei, wizyty w szpitalach, wyjazdy i operacje przeplatane były gorączkowym pisaniem i zdobywaniem wykształcenia. Pozostawiła po sobie zbiór wierszy przepełnionych desperackim pragnieniem miłości i przeczuciem rychłego końca.

    Jan Marx opisuje również życiowego nonkonformistę i trubadura Edwarda Stachurę, domorosłego filozofa, który własnymi czynami potwierdzał, że „Wędrówką jedną życie jest człowieka”.

 Opisuje zbuntowanego Wojaczka, który w rynsztok swojej poezji zlewał wszystkie brudy, których doświadczał na co dzień.

Kolejno poznajemy Grochowiaka, który pisał równie intensywnie, jak pił, wskutek czego zmarł na marskość wątroby w czterdziestym drugim roku życia oraz zapomnianego dziś (moim skromnym zdaniem, nie bez przyczyny) Kazimierza Ratonia.

    Poetycką ilustracją, potwierdzającą tezy zawarte w opracowaniu, jest wybór wierszy każdego z artystów.I dobrze,  że autor o tym pomyślał, w przeciwnym razie jeszcze bym – o zgrozo! – skusiła się na bliższą znajomość z rzeczonym Ratoniem i nieopatrznie kupiła jakiś tomik jego poezji. A tak z pewnością nie kupię.

    Głęboka znajomość tematu i szerokie odwołania do światowych prądów literackich jest dużą zaletą tego opracowania. Można nawet przymknąc oko na pewne powtarzające się sformułowania, w których Jan Marx wyraźnie się lubuje. Tak czy inaczej, „Legendarni i tragiczni” to dobrze odrobione zadanie i ciekawa lektura dla miłośników poezji. Nie tylko tej „przeklętej”.

A jako post scriptum jeden z najbardziej znanych wierszy (i jeden z moich ulubionych) Andrzeja Bursy:

OGRÓD LUIZY

W czerwcu najpiękniej ogród zakwita Luizy

Którego nieistnienie zabija jak topór

Zawieszony na tęczy pod gwarancją wizji

Rozżarza się w olśnienie purpurowych kopuł

W czerwcu najpiękniej ogród zakwita Luizy

Luiza której lekkość, gracja i swoboda

Metal z różą a krzemień z obłokiem kojarzy

Biega bezbronna w ciemnych lewadach ogrodu

Serca wyryte w korze mając na swej straży

Luiza której lekkość, gracja i swoboda

Kawalkada dąbrowy, czujność sarnich blasków

Gamę śmiechu Luizy powtarza, gdy ona

Rozrzucająca włosów rozgwiazdę na piasku

Poddaje nagie gardło, śmiechem zwyciężona

Kawalkada dąbrowy, czujność sarnich blasków

Łaskę Luizy może zdobyć tylko męstwo

Pewność rzutu i nerwów szaleńcze napięcie

Zwycięzco, umazany gęstą krwią zwierzęcą

Przynieś jej lwią paszczękę i serce łabędzie

Łaskę Luizy może zdobyć tylko męstwo

Prostotę tajemnicy ogrodu Luizy

Labiryntów i altan, puszcz i klombów kwietnych

Ptaszarni i rykowisk, gonów gazel chyżych

Pojąć potrafi tylko prawy i szlachetny

Prostotę tajemnicy ogrodu Luizy

Którego nieistnienie zabija jak topór

Realnością śmiertelnych poczekalni ziemi

Przeklęty rojeniami dzieci i idiotów

Wydrwiony mgieł nonsensem, ginie w neurastenii

Którego nieistnienie zabija jak topór