DWA SPOTKANIA Z NOBLISTKĄ. CZ. I - "TRAWA ŚPIEWA" DORIS LESSING.

    Czytanie dwóch książek tego samego autora w bezpośrednim następstwie czasowym nie zdarzyło mi się od bardzo, bardzo dawna (dokładniej, chyba od chwili przeczytania ostatniego z kryminałów Agathy Christie, jakim dysponowała lokalna biblioteka).

Co takiego spowodowało, że dokonałam wyłomu w dotychczasowych nawykach?

Wbrew pozorom nie było to oczarowanie i bezkrytyczny zachwyt nad pierwszą z lektur.

    Po debiutancką powieść Doris Lessing „Trawa śpiewa” sięgnęłam bez większego przekonania, jako, że zdarzyło mi się już rozczarować jedną z książek noblistki. Tym razem, po dwóch latach przerwy, zdecydowałam się dać jej kolejną szansę. Skusiła mnie okładka z przyjemnym motywem zeberki. Cóż, lepszy taki powód niż żaden.

    Nie powiem, że książka mnie zawiodła. Wstrząsnęła mną jednak straszliwie chłodna, wyważona i beznamiętna narracja, szczególnie w momentach, gdy naturalnym wydawało się zastosowanie bardziej nasyconego uczuciami stylu. Momentami zastanawiałam się, jak to możliwe, że kobieta była w stanie napisać taką historię w taki sposób...?

    Lessing odmierza słowa i emocje z aptekarską dokładnością, tworząc hiperrealistyczny obraz świata, w którym wszystko jest boleśnie dosłowne. Nie ma półtonów i półcieni a ludzie biali i czarni różnią się od siebie tak, jak kontrastujące ze sobą paski na skórze zebry.

    Akcja powieści osadzona jest w Rodezji, na południu Afryki, w czasach apartheidu. Główny motyw nawiązuje do podziałów rasowych, które w tym przypadku doprowadziły do tragedii.

Już na samym wstępie czytamy wycinek prasowy, na temat zabójstwa białej kobiety, żony miejscowego farmera. Jak się okazuje, mordu dopuścił się czarnoskóry służący.

    W tym momencie łatwo dojść do wniosku, że autorka strzeliła gola do własnej bramki, odzierając kolejne rozdziały z uroku niewiadomej. Czeka nas jednak niespodzianka. Prawdziwe napięcie, które narasta w książce powoli, lecz konsekwentnie, nie wynika wcale z dociekań, kto zabił Mary Turner. Istotą dramatu są uprzedzenia oraz moralne ubóstwo bohaterki, zakrawające wręcz na duchową ułomność. Wraz z rozwojem akcji poznajemy drogę Mary, jaką przebyła od czasów naznaczonego biedą i upokorzeniami dzieciństwa, poprzez pełne przyjemności, wygodne życie sekretarki, małżeństwo z niekochanym farmerem Dickiem Turnerem, aż do krańców fizycznego wyczerpania i obłędu a w finale – śmierci z rąk parobka Mosesa.

    Niełatwo było wczuć się w rolę kobiety, która była tak wyrachowana, że w obliczu grożącego jej staropanieństwa zdecydowała, że wyjdzie za pierwszego, który nawinie się jej pod rękę. Z trudnością przychodziło mi również zrozumienie motywów, które wytyczały kierunek i sposób jej późniejszych relacji z mężem oraz czarnoskórymi poddanymi. Jednak to, co nastąpiło później, było już tylko logiczną i oczywistą konsekwencją jej czynów.

    Dick Turner, decydując się na ożenek z Mary, chciał mieć po prostu kogoś do kochania, jednak już w chwili, gdy świeżo poślubiona małżonka przekroczyła progi ich domu, dociera do niego, że z tej mąki chleba nie będzie. Z rosnącym niedowierzaniem i rozczarowaniem patrzy, jak kobieta, która miała być dobrą, spokoją żoną, odrzuca wszystko, co miał jej do zaoferowania. Faktem jest, że miał niewiele – i to jest kolejny powód frustracji i wściekłości Mary, która bynajmniej nie tego oczekiwała od życia. Postępujący upadek farmy, zmagania się z biedą, trudy życia w Afryce i egzystencja w bliskości budzących niechęć tubylców sprawiają, że bohaterka stopniowo popada w psychiczne odrętwienie. To jednak nie przeszkadza jej w upokorzeniu czarnego Mosesa, który w wyniku ironii losu staje się jej podporą w chwilach apogeum słabości i choroby. Pogarda, nienawiść i wzajemne uzależnienie od siebie sprawiają, że pomiędzy kobietą a sługą rodzi się dziwna więź. Jeden fałszywy krok Mary wystarcza, by udręczony mężczyzna w afekcie dopuścił się zbrodni.

Jak wiele musiało wydarzyć się złego, ile krzywdy i niesprawiedliwości musiał doznać młody, czarny służący, że porwał się na czyn tak ostateczny, którego konsekwencje były aż zbyt łatwe do przewidzenia?

    Osłupienie w czytelniku wzbudza traktowanie przez autorkę kwestii rasowych uprzedzeń jako oczywistości. W istocie, ten rodzaj relacji był dla miejscowych czymś tak naturalnym jak wschody i zachody słońca. A rozłam pomiędzy światem białych „panów” i światem czarnych „poddanych” był tak głęboki, że niepodobna byłoby zniwelować go jednostkowymi aktami dobrej woli.

Nikt nie zadaje tu pytania „dlaczego”. Tak się po prostu dzieje, tak było, tak jest i już.

Gdy Moses zabija Mary, również nikt się nie dziwi. Czy dlatego, że oczywistym wydaje się desperacki i szalony krok udręczonego tubylca? Nie. Po prostu – zabił i to jest normalne, bo po czarnych można się spodziewać wszystkiego.

Z pewnością niebagatelny wpływ na takie właśnie potraktowanie delikatnej tematyki miały osobiste obserwacje Doris Lessing z czasów młodości spędzonej w Rodezji.

    „Trawa spiewa” to ten rodzaj książki, która zapada w pamięć, ale jednocześnie chciałoby się o niej zapomnieć. Po zakończeniu lektury poczułam jakieś straszne wyczerpanie emocjonalne. Co mnie uderzyło to fakt, że autorka nie sympatyzuje z żadnym z opisywanych bohaterów. Mary w swojej moralnej płyciźnie jest zdecydowanie odstręczająca i nie budzi żadnych cieplejszych uczuć (a ponieważ uparcie kojarzyła mi się z jedną panią, z którą miałam niegdyś wątpliwą przyjemność pracować, nie było sposobu, bym wykrzesała dla mniej choć iskierkę zrozumienia). Dick Turner to wprawdzie człowiek uczciwy i poczciwy, jednak autorka czyni z niego życiowego niedorajdę.

    Zdecydowałam, że dopóki wrażenia z lektury są nadal świeże, skonfrontuję je z inną książką Doris Lessing, która już od pewnego czasu za mną chodziła.

Jak odebrałam „Piąte dziecko”, dowiecie się niebawem.

Tymczasem „Trawa śpiewa” dostaje u mnie 4,5 / 6.